Để phòng và chống bệnh kiêu ngạo, công thần không được một chút lơ là. Phòng và chống bệnh kiêu ngạo, công thần bằng nhiều nội dung và phương thức: Bằng thể chế (nghị quyết, quy định, điều lệ, nguyên tắc của Đảng; pháp luật của Nhà nước); bằng sự nêu gương của cán bộ, nhất là của cán bộ cấp cao; bằng sự kiểm tra, giám sát của tất cả các tổ chức trong hệ thống chính trị, v.v. Ngoài những nội dung và phương thức đó ra, xin nêu lên một số biện pháp/giải pháp:
1. Phải phòng và chống chủ nghĩa cá nhân
Trước hết, cần nhấn mạnh rằng, cụm từ “cá nhân” không có gì là xấu. Có cá nhân con người mới thành cộng đồng, mới thành xã hội. Con người, theo quan niệm của C.Mác, là sự tổng hòa của các quan hệ xã hội. Đảng Cộng sản Việt Nam cũng vậy. Đảng là do nhiều cá nhân đảng viên hợp thành, về nguyên tắc, được thể hiện mình là một thực thể trong một đội ngũ dựa trên sự chế định của một cương lĩnh chính trị và điều lệ hoạt động của một chính đảng. C.Mác và Ph.Ăngghen, trong Tuyên ngôn của Đảng cộng sản đã đề cập rất biện chứng về mối quan hệ này: Sự tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người.
Không phải chỉ có phương Tây mới coi trọng vai trò cá nhân con người từ rất sớm, mà ở phương Đông, cách đây hơn 2.500 năm, Thích Ca Mâu Ni, Khổng Tử đã rất coi trọng vai trò cá nhân. Phải từ bản ngã, từ cái tôi, để ngộ, ngộ để hành, hành không những cho cá nhân mình mà còn cho đại sự. Trước hết, phải tu thân, rồi sau mới đi tới tề gia, đi tiếp nữa là trị quốc, rồi cuối cùng mới là bình thiên hạ. Họ đều nhấn mạnh hướng nội để giải quyết cho con người trở về bản ngã thống nhất với vũ trụ, thuận thiên nhi hành. Con người ta, bất kỳ ai cũng đều có những tâm lý thất tình lục dục (bảy biểu hiện của trạng thái tình cảm và sáu biểu hiện của dục vọng). Trong thất tình lục dục đó, nổi lên rõ nhất, mạnh nhất ở hai điều: Sự cám dỗ về vật chất, trong đó rõ nhất là tiền bạc, và cám dỗ về sắc dục. Do vậy, phải tu dưỡng bản thân cá nhân mình, làm chủ bản thân mình trong mọi tình huống, hoàn cảnh để chế định thất tình lục dục, tránh sa vào cái hố tham-sân-si đày ải con người.
Còn chủ nghĩa cá nhân (hoặc cá nhân chủ nghĩa) là nói về sự lệch lạc thái quá của con người cá nhân, nó đã trở thành “chủ nghĩa”, tức là thành cái chủ thể của cái tôi, cái tôi này hầu hết đối lập, mâu thuẫn với điều thiện, điều tốt. Chủ nghĩa cá nhân mâu thuẫn với lợi ích của cộng đồng, làm tổn hại lợi ích cộng đồng và cuối cùng làm hại ngay chính bản thân cá nhân họ mà, lúc đầu hoặc trong cả quá trình hành xử, họ không thấy được điều đó. Đạo đức chính là sự ứng xử của con người trong các mối quan hệ với tự nhiên và xã hội với sự đa dạng của nó. Chủ tịch Hồ Chí Minh thường quy các mối quan hệ phong phú này thành ba dòng/phương diện: đối với người, đối với việc, đối với mình (tự mình đối với bản thân mình). Nếu xử lý đúng thì cá nhân con người không sa vào chủ nghĩa cá nhân, ngược lại nếu xử lý không đúng, nhất là xử lý mối quan hệ thứ ba đã nêu trên đây (đối với mình), tức là không làm chủ ngay cả bản thân mình, thì chủ nghĩa cá nhân sẽ hoành hành.
Vậy, có thể viết khái quát rằng, chủ nghĩa cá nhân hiện nay ở Việt Nam là sự biểu hiện tư duy và hành động lệch lạc của con người cụ thể nào đó, là duy ngã, chỉ coi trọng lợi ích cá nhân của mình, bất chấp lợi ích của Đảng, Tổ quốc và nhân dân; đó là thái độ và hành động có hại cho cộng đồng.
2. Phòng và chống sự xa rời lợi ích của Đảng
Những người mắc bệnh kiêu ngạo, công thần thường là chỉ vun vén cho lợi ích của mình. Trong thực tế cuộc sống, những người này chỉ chăm lo đến lợi ích của riêng cá nhân, “việc gì cũng nghĩ đến lợi ích riêng của mình trước hết. Họ không lo “mình vì mọi người” mà chỉ muốn “mọi người vì mình””.
Trong ba bốn nhiệm kỳ gần đây nhất, trong văn kiện Đại hội Đảng đã đề cập nhiều kiểu “chạy” thể hiện rất rõ căn bệnh này. Trên thực tế thì các kiểu chạy còn phong phú hơn: Chạy bằng cấp, chạy huân, huy chương, chạy danh hiệu, chạy tội, chạy tuổi, chạy chức, chạy quyền, chạy luân chuyển, chạy quy hoạch, chạy việc, chạy vào chỗ có liên quan đến vật chất để hòng lợi dụng thu vén cá nhân v.v. Người kiêu ngạo, công thần nằm trong cái khung “bệnh mẹ” chủ nghĩa cá nhân thì họ cũng dễ mắc vào các kiểu “chạy” để được đề bạt, bổ nhiệm vào những chức vụ trong hệ thống chính trị, đặc biệt là những chức vụ liên quan nhiều đến lợi ích vật chất.
Những người mắc phải căn bệnh cá nhân chủ nghĩa còn khuếch đại, phô trương công trạng của mình (hoặc làm gỉ công trạng của mình) để tìm mọi cách để đưa những người trong gia đình, những bè bạn, những người cùng cánh hẩu, nghĩa là những người thân tín, vào nắm giữ các chức vụ ở các cấp. Do đó, hình thành các nhóm lợi ích, mà thực chất là cũng chỉ mưu cho lợi ích cá nhân. Trong cơ chế thị trường cạnh tranh hiện nay, có không ít những biểu hiện lệch lạc của việc giải quyết các mối quan hệ lợi ích của cá nhân-doanh nhân-nhân dân. Họ thường núp bóng tập thể, thậm chí là núp bóng lợi ích quốc gia, lợi ích của Đảng để nhằm đạt được điều có lợi cho bản thân. Rõ nhất là qua giải quyết vấn đề cho thuê đất, đến bù đất đai ở các doanh nghiệp, ở việc đấu thầu dự án, đầu tư các công trình công cộng, quản lý doanh nghiệp nhà nước, v.v.
Những người mắc bệnh kiêu ngạo, công thần coi cái tôi cao hơn tất thảy, bất chấp đường lối, chủ trương, nghị quyết, quyết định, điều lệ Đảng, pháp luật của Nhà nước. Họ là những con người độc đoán, chuyên quyền, thường tìm kẽ hở trong các quyết định của Đảng, pháp luật của Nhà nước để làm lợi cho cá nhân mình, gia đình mình, nhóm mình. Trong sinh hoạt và công tác của Đảng và trong các tổ chức khác trong hệ thống chính trị, họ đặt quyền lợi của cá nhân mình, gia đình mình, nhóm lợi ích cao hơn tất cả. Thậm chí, họ lợi dụng chức quyền và bộ máy tổ chức để tác động cho ra đời những chính sách, những quy định, những quy hoạch có lợi cho mình-tham nhũng chính sách rất nguy hiểm, đe dọa nghiêm trọng vai trò lãnh đạo, uy tín của Đảng. Đối với tổ chức, họ giấu giếm khuyết điểm, sai lầm cá nhân; lũng đoạn, kéo bè kéo cánh, gây mất đoàn kết, bao che tội lỗi, sai lầm của những người cùng cánh để hưởng lợi. Họ coi tổ chức của hệ thống chính trị chỉ là công cụ để kiếm chác lợi ích cá nhân. Hành động của những người mắc phải căn bệnh đó biểu hiện rất rõ: nói không đi đôi với làm, nói nhiều làm ít, nói mà không làm, nói rất hay nhưng làm rất dở...
Phòng và chống bệnh kiêu ngạo, công thần cũng là phòng và chống tham nhũng, lãng phí, quan liêu. Biểu hiện của tham nhũng là ở chỗ những đảng viên có chức có quyền, nhất là những người liên quan đến của cải vật chất, tiền bạc của công, bị thoái hóa biến chất cộng với kẽ hở của pháp luật, chính sách và bị lơi lỏng kiểm tra, giám sát thì sẽ đẻ ra tham nhũng. Lãng phí dễ thấy ở đây là lãng phí công sản, chi tiêu ngân sách bạt mạng, ném tiền qua cửa sổ, lãng phí đầu tư, bị hối lộ chi phối, tìm trăm phương ngàn kế để cho những người xấu trúng thầu kinh doanh, còn bản thân mình hưởng lợi với tư duy nhiệm kỳ, trước mắt chỉ biết có lợi cho mình đã, còn sau này kệ mặc cho những thế hệ sau lo chịu hậu quả. Quan liêu đi kèm với hai tiêu cực là tham nhũng và lãng phí. Sự lơi lỏng trong kiểm soát, kiểm tra, giám sát trong thời gian qua và hiện nay tiếp tay cho chủ nghĩa cá nhân hoành hành. Các vụ án và các vụ kỷ luật cũng như những vụ tiêu cực trong bộ máy hệ thống chính trị bị phanh phui trong thời gian qua đã phơi bày một phần của tảng băng những điều thực chất do chủ nghĩa cá nhân gây ra. Đất nước bị mất hàng nghìn tỷ đồng, điều đó rất đáng đau xót. Nhưng, đáng buồn nhất, đau xót nhất là ở chỗ do những tiêu cực như vậy cho nên nhiều giá trị văn hóa đạo đức bị băng hoại, đặc biệt làm cho niềm tin của nhân dân, của xã hội đối với Đảng, Nhà nước bị suy giảm nhanh chóng. Mà khi đã suy giảm và mất niềm tin thì mất tất cả. Họ là những người “tham danh trục lợi, thích địa vị quyền hành. Họ tự cao tự đại, coi thường tập thể, xem khinh quần chúng, độc đoán, chuyên quyền. Họ xa rời quần chúng, xa rời thực tế, mắc bệnh quan liêu, mệnh lệnh. Họ không có tinh thần cố gắng vươn lên, không chịu học tập để tiến bộ”5.
Những người mắc phải căn bệnh kiêu ngạo, công thần rất dễ phản bội Đảng, phản bội chế độ chính trị. Đây là sự biểu hiện cao nhất của căn bệnh này, dẫn tới đối lập với vận mệnh của Đảng, của thể chế chính trị và như vậy là vi phạm nghiêm trọng pháp luật của Nhà nước và kỷ luật Đảng.
3. Xây dựng con người Việt Nam và môi trường văn hóa lành mạnh
Đại hội XII (2016) của Đảng nêu lên một số nội dung xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn mới, thực hiện thật tốt thì sẽ khắc phục được nhiều biểu hiện của bệnh kiêu ngạo, công thần. Chẳng hạn, Đại hội XII nêu: Xây dựng “con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học”, coi đó là “một mục tiêu của chiến lược phát triển”; “Phát triển về nhân cách, đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật”, “mọi người Việt Nam đều hiểu biết sâu sắc, tự hào, tôn vinh lịch sử, văn hóa dân tộc. Khẳng định, tôn vinh cái đúng, cái tốt đẹp, tích cực, cao thượng; nhân rộng các giá trị cao đẹp, nhân văn. Đấu tranh phê phán, đẩy lùi cái xấu, cái ác, thấp hèn, lạc hậu; chống các quan điểm, hành vi sai trái, tiêu cực ảnh hưởng xấu đến xây dựng nền văn hóa, làm tha hóa con người”. Đối với đội ngũ đảng viên: “tăng cường rèn luyện phẩm chất đạo đức cách mạng, chống chủ nghĩa cá nhân, cơ hội, thực dụng”, “chống suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống và những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”, tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí, bè phái, “lợi ích nhóm”, nói không đi đôi với làm”.
Môi trường văn hóa cần được chú ý làm lành mạnh. Đất nước Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới đã đạt được những thắng lợi to lớn có ý nghĩa lịch sử. Nhưng năm cuối thập niên 10 của thế kỷ XXI này, mặc dù gặp muôn vàn khó khăn ở cả trong nước và quốc tế, nhưng nhân dân Việt Nam đã vượt qua và đưa đất nước phát triển nhanh (GDP năm 2019 đạt 7,2% - mức cao trong khu vực và thế giới). Với những thành tựu đó, có người nói rằng, đất nước Việt Nam đang có vận hội mới, thế nước đang lên, chưa bao giờ Việt Nam có cơ đồ tốt như thế. Nhưng, về mặt văn hóa, nghiêm khắc mà nhìn nhận rằng, sự phát triển chưa được tương xứng với sự phát triển về kinh tế, thậm chí có nhiều mặt đáng lo ngại, lo ngại đến mức báo động. Môi trường văn hóa chỗ này chỗ nọ, lúc này lúc khác bị ô nhiễm. Nếu môi trường văn hóa bị ô nhiễm thì khó hoặc không thể nào phòng và chống kiêu ngạo, công thần được; không thể nào xây dựng được đội ngũ đảng viên tốt được. Nói như câu ngạn ngữ của nước ngoài: nếu trong môi trường bị ô nhiễm mà làm cứ muốn chống được tiêu cực thì bất khả thi, như “con lạc đà chui qua lỗ kim”. Môi trường tốt sẽ góp phần cực kỳ quan trọng làm ngăn chặn, đẩy lùi tiêu cực, trong đó có căn bệnh kiêu ngạo, công thần.
Vì vậy, nên coi làm trong sạch môi trường văn hóa đạo đức là một trong những điểm nhấn, vừa là điều kiện tiên quyết (tùy lúc, tùy nơi) nhưng lại vừa là nhiệm vụ trọng tâm, thường xuyên để chống tiêu cực trong Đảng, trong đó có căn bệnh kiêu ngạo, công thần. Cần có thể chế bảo đảm như là một nội dung của môi trường văn hóa đạo đức. Có thể chế (Hiến pháp, pháp luật, những quy định dưới luật...) để chế định hành vi của con người; đồng thời, tích cực thực hiện chúng trong cuộc sống.
4. Thực hiện thật tốt các nguyên tắc xây dựng Đảng
Đó là Đảng phải luôn luôn “theo chủ nghĩa Mác-Lênin”, vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa Mác-Lênin; thực hiện tốt tập trung dân chủ; thực hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách; thực hiện tự phê bình và phê bình; chú trọng kết nạp những người ưu tú vào Đảng và luôn luôn làm trong sạch Đảng, loại bỏ những phần tử biến chất ra khỏi Đảng; phải hoạt động đúng pháp luật; có trách nhiệm với dân và tăng cường mối quan hệ mật thiết với dân; thực hiện nghiêm nguyên tắc đoàn kết, thống nhất trong Đảng, phải coi giữ gìn sự đoàn kết, thống nhất trong Đảng như giữ gìn con ngươi của mắt mình; phải có tình đoàn kết quốc tế. Đặt vấn đề như Hồ Chí Minh trong tác phẩm Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân, trước hết phải quét sạch chủ nghĩa cá nhân rồi đi đến nâng cao đạo đức cách mạng. “Để làm cho tất cả cán bộ, đảng viên xứng đáng là những chiến sĩ cách mạng, Đảng ta phải ra sức tăng cường giáo dục toàn Đảng về lý tưởng cộng sản chủ nghĩa, về đường lối, chính sách của Đảng, về nhiệm vụ và đạo đức của người đảng viên. Phải thực hành phê bình và tự phê bình nghiêm chỉnh trong Đảng. Phải hoan nghênh và khuyến khích quần chúng thật thà phê bình cán bộ, đảng viên. Chế độ sinh hoạt của chi bộ phải nghiêm túc. Kỷ luật của Đảng phải nghiêm minh. Công tác kiểm tra của Đảng phải chặt chẽ. Mỗi cán bộ, đảng viên phải đặt lợi ích của cách mạng, của Đảng, của nhân dân lên trên hết, trước hết. Phải kiên quyết quét sạch chủ nghĩa cá nhân, nâng cao đạo đức cách mạng, bồi dưỡng tư tưởng tập thể, tinh thần đoàn kết, tính tổ chức và kỷ luật. Phải đi sâu đi sát thực tế, gần gũi quần chúng, thật sự tôn trọng và phát huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân. Phải cố gắng học tập, rèn luyện, nâng cao trình độ hiểu biết để làm tốt mọi nhiệm vụ”. Trong xây dựng Đảng hiện nay là phải quyết tâm thực hiện một cách thật sự nghiêm chỉnh Nghị quyết HNTƯ 4 khóa XII (10-2016) của Đảng về “Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng; ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống; những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ”. Có như vậy mới đấu tranh có hiệu quả để chống các biểu hiện tiêu cực ở trong Đảng, trong đó có bệnh kiêu ngạo, công thần.
Cái tốt trong xã hội nước ta đang hiện hữu cùng những tiêu cực. Bệnh kiêu ngạo, công thần tưởng là cá biệt nhưng không phải vậy. Bệnh này gây bức xúc khá lớn cho xã hội. Trên bước đường phát triển, cách mạng Việt Nam luôn gặp những khó khăn, trở ngại, đó là điều thông thường. Yêu cầu đặt ra trong xây dựng Đảng hiện nay là tích cực hơn nữa trong phòng và chống kiêu ngạo, công thần. Trong cuộc đấu tranh này, hãy bắt đầu từ sự tự giác, tự tu dưỡng, rèn luyện của từng cá nhân cán bộ, đảng viên, nhất là từ những người đã và đang có một số công trạng đối với cách mạng. Đảng có trong sạch, vững mạnh hay không, đội ngũ cán bộ, đảng viên có trong sạch, vững mạnh hay không còn phụ thuộc vào việc phòng và chống căn bệnh kiêu ngạo, công thần.
Do đó, mỗi cán bộ, đảng viên phải có đạo đức cách mạng, đặc biệt phải thường xuyên tự tu dưỡng, rèn luyện bản thân mình, thường xuyên tự phê bình mình; khiêm tốn, thật thà, không được đố kỵ, luôn luôn tự răn mình, tự hạ mình xuống thấp hơn tổ chức Đảng và Nhân dân, luôn luôn thấy mình kém cỏi để vươn lên, chứ không phải dương dương tự đắc, nói như Chủ tịch Hồ Chí Minh là phải tránh biểu hiện “vác mặt quan cách mạng”, lúc nào cũng “dán lên trán hai chữ cộng sản” để lòe người khác, v.v. Hơn lúc nào hết, Đảng càng phải thấm thía lời nhắn nhủ của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Di chúc, những lời tâm huyết về xây dựng Đảng, rằng: “Một dân tộc, một đảng và mỗi con người, ngày hôm qua là vĩ đại, có sức hấp dẫn lớn, không nhất định hôm nay và ngày mai vẫn được mọi người yêu mến và ca ngợi, nếu lòng dạ không trong sáng nữa, nếu sa vào chủ nghĩa cá nhân”.