Ngày 09/3/1945 Nhật đảo chính Pháp nhằm giành quyền kiểm soát toàn Đông Dương. Tháng 3/1945 Trung ương Đảng ra chỉ thị “ Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta ”, cao trào kháng Nhật cứu nước diễn ra mạnh mẽ, phong phú về nội dung và hình thức.
Trước tình hình chuyển biến có lợi cho cách mạng Việt Nam, tháng 8/1945 Hội nghị Đại biểu toàn quốc của Đảng họp tại Tân trào (Tuyên Quang) đã nhận định “Cơ hội rất tốt cho ta giành độc lập đã tới” và quyết định phát động toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay Nhật và tay sai trước khi quân Đồng Minh vào Đông Dương. Ngày 13/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc được thành lập, ra Quân lệnh số 1 hiệu triệu toàn dân Tổng khởi nghĩa. Ngày 16/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư kêu gọi đồng bào cả nước đứng lên Tổng khởi nghĩa trong đó nhấn mạnh: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng dậy, đem sức ta mà tự giải phóng cho ta”. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhân dân cả nước nhất tề nổi dậy tiến hành tổng khởi nghĩa giành chính quyền.
Từ ngày 14/8 đến ngày 18/8, cuộc tổng khởi nghĩa nổ ra giành thắng lợi ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ, đại bộ phận miền Trung. Ngày 19/8/1945 khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi tại Hà Nội. Ngày 23/8/1945 khởi nghĩa giành thắng lợi tại Huế, vua Bảo Đại tuyên bố thoái vị, nền quân chủ chuyên chế hoàn toàn sụp đổ.
Tại Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định chấp hành lệnh Tổng khởi nghĩa của Ủy ban kháng chiến toàn quốc, Xứ ủy Nam Kỳ do đồng chí Trần Văn Giàu, Bí thư Xứ ủy nhận định thời cơ tiến hành khởi nghĩa để gây dựng phong trào quần chúng cần chuẩn bị gấp gáp. Hàng triệu người dân cả thành thị cũng như nông thôn, các tổ chức đảng ra sức tuyên truyền và sẵn sàng đứng lên chiến đấu. Ngày 21/8, khi được tin Hà Nội khởi nghĩa giành thắng lợi, Hội nghị Xứ ủy Tiền phong mở rộng được diễn ra đã quyết định thành lập Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ do đồng chí Trần Văn Giàu làm Chủ tịch và thống nhất giao cho tỉnh ủy Tân An giành chính quyền ở thị xã, làm chủ một số vùng và vị trí then chốt, quân Nhật đã án binh bất động tạo cơ sở cho Hội nghị Xứ ủy Tiền phong nhanh chóng quyết định về kế hoạch khởi nghĩa tại Sài Gòn vào đêm 24/8 và rạng sáng ngày 25/8 sẽ tổ chức biểu tình vũ trang ra mắt Ủy ban Hành chánh Lâm thời Nam Bộ trước quốc dân đồng bào.
Thực hiện kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền, ngay trong đêm ngày 24/8, quần chúng khu vực Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định và các tỉnh lân cận mang theo giáo mác, tầm vông,… hừng hực khí thế cách mạng kéo về nội thành nhanh chóng chiếm giữ các cơ quan quan trọng như: Sở Công an, Sở Cảnh sát, Nhà ga, Bưu điện… Đến 22h, tráng đoàn Lê Lai thuộc Thanh niên Tiền phong chiếm Dinh Khâm Sai (nay là Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh) bắt giữ Khâm sai Nguyễn Văn Sâm của Chính phủ Trần Trọng Kim, cờ quẻ ly bị hạ xuống, cở đỏ sao vàng được giương cao báo hiệu sự toàn thắng.
Sáng sớm ngày 25/8 hàng triệu quần chúng nhân dân ở nội, ngoại thành và các tỉnh lân cận đổ về trung tâm thành phố dự mít-tinh chào mừng Ủy ban Hành chánh lâm thời Nam Bộ với các băng rôn, khẩu hiệu, biểu ngữ : “ Việt Nam hoàn toàn độc lập”, “Tất cả về tay Việt Minh”, “Mặt trận Việt Minh muôn năm”… Cờ đỏ sao vàng ngập tràn trên đường phố, bay hiên ngang trên các công sở đánh dấu thắng lợi khởi nghĩa tại Sài Gòn.
Với việc tập hợp lực lượng lớn từ sức mạnh của nhân dân, trong đó đông đảo nhất là lực lượng nông dân, công nhân, trí thức để lực lượng cách mạng khắp các tỉnh Nam Bộ, trong Cách mạng Tháng Tám dưới sự lãnh đạo của Trung ương Đảng, của Xứ ủy Nam Kỳ đã giành lấy chính quyền tránh đổ máu, từ tay quân Nhật trong tình hình hơn 16.200 lính Nhật có vũ trang tại Sài Gòn. Đó là sức mạnh to lớn từ truyền thống, ý chí bất khuất, lòng yêu nước nồng nàn của dân tộc Việt Nam, nhân dân Nam Bộ để làm nên sức mạnh vĩ đại mà không kẻ thù nào, không thế lực đế quốc nào ngăn cản nổi./.
Phòng VHTT